درسنامه نویسی، ویژگی های یک درسنامه خوب
الف. پیش از پرداختن به مطلب اصلی ذکر دو مورد ضروری است:
1. تسلط بر زبان مورد استفاده: ابزار انتقال و فهم علم، زبان است و داشتن تسلط بر زبان مورد استفاده (دانش و مهارت) نقشی تعیین کننده در موفقیت یادگیری یاددهی دارد. به صورت مشخص برخوردار بودن از مهارت های لغوی (Word Skills) ضروری است. مهارت های لغوی شامل: دستور خط یا املاء (Spelling)، دستور زبان (Grammar)، علائم نگارشی (Punctuation) است.
کار اصلی مهارت های لغوی، تقویت و توسعه استفاده از کلمات برای بیان و انتقال مفاهیم و مطالب است. هر چقدر نویسنده و مخاطب مهارت بیشتری داشته باشند، بیان و انتقال مفاهیم با سهولت، سرعت و شفافیت بیشتری انجام می شود.
2. اهمیت کتاب های زبان فارسی مدارس: هر چقدر در برنامه های آموزشی (مانند کتابخوانی، داستان نویسی و ...) و کتاب های زبان فارسی مدارس سعی شود دامنه واژگان دانش آموزان گسترش یابد، افراد به مرور زمان در فهم، بیان و انتقال مطالب عملکرد موفق تر و موثرتری خواهند داشت.
3. واژگان پرتکرار و آشنا: نویسندگان درسنامه ها نیازمند داشتن فهرست واژگان پرتکرار برای نوشتن هستند.
ب. بررسی درسنامه ها معمولا از دو جنبه ساختار متن (Text Structure) و پیکربندی (Layout) صورت می پذیرد. که در این مطلب به ساختار متن و تا حدی محتوا پرداخته می شود.
1. برای تعیین میزان آسانی «خواندن» و «فهمیدن» یک متن از مفهومی به اسم خوانایی (Readability) استفاده می شود. برای اندازه گیری خوانایی، حسب کاربرد متن (درسی، فنی، تجاری و ...) فرمول های مختلفی ایجاد شده اند. ابزارهای نرم افزاری مختلفی نیز برای انجام فرآیند اندازه گیری وجود دارد (نگارنده تا کنون ابزاری برای اندازه گیری خوانایی در زبان فارسی نیافته است). در حالت کلی ویژگی های یک متن خوب به ترتیب زیر است:
- طول جمله (Sentence Length): جملات کوتاه تر مطلوب ترند.
- استفاده از کلمات پرتکرار (High-Frequency Words): استفاده از کلمات پرتکرار که به گوش خواننده آشناتر باشند، مطلوب تر است.
- کلمات مرکب (Complex Words): بسته به اینکه چه افرادی مخاطب متن هستند بایستی میزان استفاده از کلمات مرکب کنترل شود.
- زمان مورد نیاز برای مطالعه (Reading Time): هر چقدر متن نوشته شده درباره یک موضوع در عین جامع بودن، کوتاه باشد، مطلوب تر است. چرا که احتمال بروز خستگی در خواننده کاهش می یابد. از این رو تقسیم مطالب حجیم به قطعات کوچک تر توصیه می شود.
2. بدیهی است که درسنامه در محدوده خود بایستی جامع باشد و تمام موضوعات و جوانب مختلف آن را پوشش دهد، علاوه بر آن تمرینات مناسبی برای تثبیت آموخته ها و آموزش کاربردها تهیه شده باشد. تمرینات معمولا به صورت ساده (حل با استفاده از یک مفهوم)، و ترکیبی (حل با استفاده از ترکیبی از مفاهیم قبلی) تهیه می گردند.
3. استفاده از روش Principle First برای بیان مطالب
روش بیان مطالب در درسنامه ها به دو صورت زیر است:
- Principle First: در این روش ابتدا مفاهیم و نتایج به صورت صریح و شفاف ارائه شده، و سپس استدلال ها، اثبات ها و شواهد پشتیبانی کننده از نتایج و شواهد، بیان می شود.
- Proof First: در این روش، بر عکس روش قبلی، مطلب از صفر شروع شده و ابتدا به بررسی شواهد، و انجام استدلال و اثبات پرداخته شده و در انتها نتایج و مفاهیم بیان می گردند.
مطالعات روانشناسان آموزشی نشان داده است استفاده از روش Principle First برای آموزش و یادگیری افراد نوآموز موثرتر است. بر این اساس بایستی در ابتدای درسنامه نتایج و اطلاعات کلیدی برجسته شده و به صورت واضح توضیح داده شوند.
4. دانش آموز با مطالعه درسنامه بایستی به راحتی «نحوه سازماندهی اطلاعات ارائه شده»، و «ارتباط معنی دار بین مطالب» را متوجه شود. این کار معمولا از طریق گنجاندن فهرست های موضوعی، نقشه و درختواره موضوعات صورت می پذیرد.
5. لحن درسنامه (Tone): معمولا افراد با لحن محاوره ای (Conversational) بهتر و بیشتر از لحن رسمی (Formal) ارتباط برقرار می کنند.
6. به نویسندگان درسنامه ها پیشنهاد می گردد در ابتدای کار تصمیم بگیرند درسنامه را برای دانش آموز و دانشجو می نویسند یا برای استاد و معلم. و تصمیم خود را به صراحت در مقدمه درسنامه بیان کنند. هر گروه از این مخاطبان سطح علمی و فضای فکری خاص خود را دارند و در صورتی که بخواهید طوری بنویسید که پاسخگوی تمام این افراد باشید، مورد تنفر تمام آنها قرار می گیرید.
7. بر خلاف تصور رایج استفاده از تصاویر واقعی و اشکال با جزییات زیاد کمک چندانی به یادگیری نمی کند. استفاده از نمودارهای ساده با خطوط رنگی به یادگیری افرادی که دارای مهارت لغوی پایینی هستند، کمک زیادی می کند.